Jako doradca psychiczny i duchowy od dziesięcioleci oraz jako osoba, która przeżyła zerwanie więcej niż jednego związku, udzielam rad dotyczących rozwodów.
Zerwania śmierdzą, niech'twarzą w twarz. Jeśli twój związek się rozpadł, oto kilka zdrowych kroków, które możesz podjąć, abyś mógł zachować zdrowy rozsądek, uleczyć siebie i upewnić się, że następny związek może być zdrowy.
Ta rada jest ukierunkowana na utratę długotrwałego związku, jednak może być pomocna również w przypadku krótszych. Ten artykuł zawiera wiele wskazówek. I'nauczyłem się przez prawie dwie dekady pracy jako doradca psychiczny i duchowy, a także lekcji, które wyciągnąłem z własnego rozwodu po 21-letnim małżeństwie.
Niektóre relacje mają nas uczyć
Jeśli ty'nigdy nie byłam z tobą w „złym” związku'jesteś bardzo młody, niedoświadczony lub bardzo szczęśliwy, że za pierwszym razem znalazłem odpowiednią osobę. Jeśli ty'Jeśli jesteś w ostatniej kategorii, uważaj się za błogosławionego.
To'jest również możliwe, że ty'jesteś osobą, która jest tak bardzo funkcjonalna, że rozpoznajesz zły związek, zanim się zaangażujesz, i uciekniesz, zanim się zacznie. Jeśli tak, pochwała dla ciebie.
Dla reszty z nas niezdrowe relacje są tylko częścią procesu wzrostu. Istnieją, aby nauczyć nas wielu rzeczy, w tym:
- Co zrobimy i wygraliśmy'nie znosić.
- Jakie wzorce musimy zmienić.
- Jak pozwalamy innym naciskać nasze przyciski.
- Czego naprawdę chcemy w związku.
Więc jeśli ty'byłeś w niezdrowym lub nieszczęśliwym związku, pogratuluj sobie. I upewnij się, że uczysz się i rozwijasz dzięki temu procesowi.
Brak kontaktu
Trzymaj się z dala od swojego byłego przez co najmniej 2-3 miesiące. Don'dzwoń, don'wizyta. Don't wracaj po szczoteczkę do zębów, toster lub cokolwiek innego, co nie jest'absolutnie konieczne dla twojego przetrwania, ale tego nie zrobiłeś't wziąć, kiedy wyszedłeś.
Te rzeczy będą czekać na ciebie'oboje mieli okazję się wyluzować i przyzwyczaić do twojej rozłąki. Najczęściej ty'Przekonam się, że możesz żyć bez tych przedmiotów lub możesz je wymienić. Jeśli musisz coś odzyskać, zrób to z pomocą neutralnej osoby trzeciej.
Pierwsze miesiące po zerwaniu to czas, kiedy Ty'Będę czuł się zagubiony i bezbronny, zły lub prawdopodobnie winny.
Teraz ty'jesteś w niebezpieczeństwie wycofania się w ten sam niezdrowy związek, który opuściłeś, a powrót do czegoś zapomnianego jest prawdopodobnie wymówką, aby to zrobić.
Don't Wróć, oczekując, że coś zostanie naprawione
Powody twojego zerwania nie zmienią się ani nie znikną. Twój były może tak powiedzieć'uległy zmianie, ale potrzeba lat, zanim ktoś na nowo nauczy się ich wzorców.
Jesteś skończony't Want Your Ex Back
Wierz lub nie, ale DON'Chcę twojego byłego z powrotem. Jedna z najzabawniejszych rzeczy'Odkryłem po pierwszej publikacji tego artykułu, ile komentarzy spamowych sugeruje jakiegoś „znanego” psychika / czarownika / wariata, który pomógł komuś odzyskać byłego. To nie jest zdrowe.
Po pierwsze, używanie magii do odzyskania kogoś jest całkowicie złym juju. To'jest podobne do prześladowania. A ty'NIGDY nie wiem, czy oni'jesteś z tobą z powodu prawdziwego pragnienia bycia w twoim życiu lub z powodu jakiegoś zaklęcia. Czy NAPRAWDĘ chcesz być z kimś, kto cię kocha TYLKO dlatego, że jest magicznie zmuszony? (Co oznacza, że DON'Naprawdę cię kocham!)
Witamy ponownie w tym samym cyklu. Wszystko "jak zwykle" w twoim związku jest tak samo wadliwe dzisiaj, jak wczoraj.
Jedynym powodem, dla którego ludzie trzymają się złych relacji jest to, że utknęli w poczuciu „bezpieczeństwa”, którym nie jest't nawet dobre bezpieczeństwo. Ale wiedzą, czego się spodziewać. Więc trzymają się tego, ponieważ to'przewidywalne.
A może wolałbyś nadal wzrastać jako osoba i znaleźć kogoś, kto naprawdę zasługuje na twoją energię i miłość?
Mnie? Poszedłem na drugą opcję i po kilku drobnych związkach znalazłem męża na zawsze. Kogoś, kto kocha mnie dokładnie za to, kim jestem. Kogoś, kto traktuje mnie z szacunkiem, nawet gdy (rzadko) plujemy. Ktoś, kto znosi moje „szaleństwo”, tak jak ja z jego.
Tym razem ja'Jestem w tym na dłuższą metę i wiem o tym'będzie trwać, dopóki nie będziemy starzy i szarzy i przytulimy się na huśtawce na werandzie, i dopóki jedno z nas nie wydycha ostatniego.
Po prostu powiedz nie Rebounds
Jedną z ostatnich rzeczy, których potrzebujesz po zakończeniu długotrwałego związku, jest romans. Prawie zawsze kończą się źle, a Ty czujesz jeszcze większe poczucie winy i frustracji, niż mogłoby się to wydawać.
Jeszcze gorzej, jeśli ty'ponownie ten, kto pierwszy zdaje sobie sprawę, że JEST to odbicie, a następnie ma problemy z pozbyciem się drugiej osoby.
Relacje z odbiciem pojawiają się, ponieważ my'boją się i nie są przyzwyczajeni do samotności. W końcu często są niezdrowe i oparte na potrzebie poczucia miłości, a nie prawdziwego partnerstwa.
Jeśli ty'Zerwałeś ze swoim byłym, ponieważ chcesz być z kimś innym, nadal zalecam, abyś dał sobie trochę miejsca w tym nowym związku. Może się okazać, że ten związek był tylko katalizatorem, który wydostał cię ze starego.
Jeśli należysz do tej nowej osoby, wasza miłość do siebie nawzajem przetrwa próbę pewnego czasu. A jeśli będziesz o nich dbać, twój przyszły związek będzie silniejszy, jeśli dasz sobie czas na zrozumienie wzorców, które sprawiły, że w przeszłości nie odnosisz sukcesów.
Poświęć trochę czasu na samotność
Polecam zobowiązanie się na 6 miesięcy do roku celibatu i unikanie randek.
Im dłużej byłeś ze swoim byłym, tym dłuższy powinien być ten okres. (Jeśli byliście razem tylko przez kilka miesięcy, to wystarczy miesiąc na randkę. Jeśli jednak ty'byłeś zaangażowany w wiele krótkotrwałych związków, więc pozostawienie sobie przerwy może być nadal rozsądne).
Wykorzystaj ten czas na:
To's W porządku, aby opłakiwać
Następstwa zerwanego związku to bolesny czas. ty'Przejdę przez wiele emocji, które mogą obejmować złość, poczucie winy, frustrację, użalanie się nad sobą, strach, apatię, zmęczenie i smutek. Że'jest naturalne i oczekiwane. Don'nie złość się na siebie za to.
Pozwól sobie na upust. Płacz, jeśli musisz. Krzycz i wściekłość, jeśli masz na to ochotę.
Tutaj'To wskazówka, którą proponuję, aby poradzić sobie z gniewem. Znajdź sklep z używanymi rzeczami i kup tam najbrzydsze naczynia i szkło. (Tych, których nikt inny nie chciałby kupić.)
Teraz znajdź metalowy śmietnik. (Być może będziesz musiał poprosić właściciela o pozwolenie.) Krzyk. Tyrada. Rozbij naczynia do śmietnika.
Dziennikarstwo może być pomocne w przebrnięciu przez proces żałoby. Może również dać ci wgląd we wzorce, które chcesz zmienić w sobie, oraz sposób, w jaki podchodzisz do relacji.
Opieraj się pokusie używania alkoholu lub narkotyków (lub napadowego objadania się lub robienia zakupów, jeśli są dla Ciebie problematyczne) jako mechanizmu radzenia sobie. ty'Sprawię sobie tylko więcej problemów.
Zadbaj o to, co musisz zrobić
W większości przypadków świat wygrywał'przestań, aby dać ci czas na żałobę. Możesz mieć rachunki do zapłacenia, pracę do utrzymania oraz dzieci lub zwierzęta do opieki.
Jeśli masz wakacje, zdecydowanie skorzystaj z tego. Jeśli nie, skoncentruj się na rutynie jako sposobie trzymania głowy razem.
Upewnij się, że regularnie bierzesz prysznic, golisz się w razie potrzeby i noś czyste ubrania. Może to wydawać się zbyt dużym wysiłkiem, ale ty'Odkryję, że Twoje emocje są bardziej zrównoważone, kiedy to zrobisz.
Zrób Coś Ty've Zawsze chciałem
Weź lekcje tańca lub karate. Plecak w całej Europie. Naucz się nurkować. Podążaj za każdym marzeniem, które masz'Powstrzymałem się albo z powodu twojego poprzedniego związku, albo z powodu braku czasu. Znajdź na to czas.
Kiedy poznałem mojego byłego, byłem zapalonym graczem Dungeons and Dragons. On nie't zatwierdzać tę grę (lub jakąkolwiek inną). Po rozwodzie jedną z rzeczy, które zrobiłem dla siebie, było dołączenie do cotygodniowej gry. Dało mi to szansę na bycie towarzyskim i dobrą zabawę. Na plus zawarłem kilka nowych przyjaźni.
Spędzaj czas ze znajomymi
Pomocne może być posiadanie systemu wsparcia, przyjaciela lub kilku osób, które przeżyły własne rozstania i rozumieją, co ty'przechodzę.
Pamiętaj jednak, że nie'nie chcę nakładać zbyt dużego ciężaru na jednego przyjaciela.
Ty też nie'chcę być kompletnym przygnębiaczem. To'To naturalne, że być może będziesz musiał spędzić czas nad swoim starym związkiem, ale znajdź też czas na robienie z nimi fajnych rzeczy.
Ostrzeżenie: Jeśli ty i twój były macie wspólnych znajomych, nie proś ich o stanięcie po żadnej ze stron. Albo to zrobią, albo wygrali't samodzielnie. Proszenie ich lub oczekiwanie od nich może zniszczyć twoją z nimi przyjaźń. Jeśli potrzebujesz kogoś, komu możesz dać upust, to'Lepiej jest wybrać osobistego przyjaciela niż tego, z którym dzielicie się razem.
Szanuj swoją wolność
Samotność może być zarówno przerażająca, jak i dodająca siły.
W moim przypadku spotkałem swojego byłego w wieku siedemnastu lat i przeniosłem się z domu rodziców do mojego byłego's. Nigdy nie miałem okazji być sam. Ze względów ekonomicznych po rozwodzie musiałem na jakiś czas zamieszkać z dziewczyną. Jak tylko mogłem, przeprowadziłem się do własnego mieszkania.
Było cudownie. Nie miałem nikogo, przed kim mógłbym odpowiedzieć, oprócz siebie i mojego kota.
Jeśli ty'nigdy nie byłeś sam, zbierz energię, aby to zrobić tak szybko, jak ty'w stanie. To cenne doświadczenie, którego nikt nie powinien przegapić, jeśli to możliwe. Da ci szacunek dla twojej zdolności do dbania o siebie i czasu na leczenie.
Szanuj swój związek z samym sobą
Jedną z najlepszych rad, jakie otrzymałem po rozwodzie, było umawianie się na randkę ze sobą przynajmniej raz w tygodniu.
Kiedy ty'ponownie singiel, to'łatwo skończyć na kolacji nad zlewem, stanie przed lodówką lub podczas oglądania telewizji.
Poświęć przynajmniej jedną noc w tygodniu na randkę dla siebie. Przygotuj sobie domowy posiłek. Jeśli nie't gotować, dostać dobre jedzenie na wynos.
Weź prysznic i ubierz się w coś, co chcesz'nosić, jeśli wychodzisz. Nakryć do stołu. Świeczki. Może nawet kup sobie kwiaty. Wyłącz telewizor.
Ciesz się czasem spędzonym z samym sobą i zdaj sobie sprawę, że jesteś na tyle ważny, aby samodzielnie zjeść smaczną kolację.
Zrób coś kreatywnego
Jeśli ty'jeśli jesteś artystą lub rzemieślnikiem, użyj tego jako terapii. Niezależnie od tego, czy uprawiasz ogród, malujesz, piszesz lub budujesz silniki, czy coś innego, wykorzystaj swoją sztukę jako sposób na wzmocnienie siebie i wyrażenie swoich emocji.
Jeśli nie'Nie masz hobby, teraz może być idealny moment na podjęcie nowego.
Oceń swoje błędy
Nawet jeśli uważasz, że twój były był odpowiedzialny za zerwanie, zdaj sobie z tego sprawę'Prawdopodobnie też popełniłem błędy. ty'są tylko ludźmi.
Don'Skoncentruj się na „Byłem okropną osobą”. Celem nie jest't by się skarcić. Że'nie jest pomocne i nie'prowadzą do wzrostu.
Zamiast tego spójrz na swoje błędy obiektywnym okiem i zadaj takie pytania, jak:
- „Jak mogłem inaczej zareagować w tej sytuacji?”
- „Jakie wzorce tworzę wciąż i wciąż w swoim życiu?”
- „Jak się komunikować?” „Jak chciałbym się komunikować?”
- „Jakie są skargi mojego byłego na mój temat? Czy są one uzasadnione? Jeśli tak, co mogę zrobić, aby wprowadzić zmianę?”
Spójrz na swoje wyzwalacze i przyciski
To'Niemożliwe jest dojście do dorosłości bez wyzwalaczy. Są to rzeczy, które powodują automatyczne reakcje, które nie są zgodne ze sposobem, w jaki chcesz się zachować, szczególnie w chwilach konfliktu lub stresu.
Na przykład, jeśli jeden z twoich rodziców był krzykaczem, mogłeś rozwinąć szczególną reakcję radzenia sobie na krzyki i kłótnie. Może schowałeś się w swoim pokoju, wybiegłeś z domu lub krzyknąłeś.
Są szanse, że jeśli nie nauczyłeś się nowego mechanizmu radzenia sobie, zareagowałeś w ten sam sposób w swoich poprzednich związkach.
Zapytaj, co zrobiłeś dobrze w związku
Nawet w związku, który nie'nie wyszło, pewnie też zrobiłeś dobrze.
Podczas gdy Ty'Zastanów się nad popełnionymi błędami, zwróć uwagę na to, w jaki sposób Twój związek był zdrowy i jak się do tego przyczynił.
To są wzorce, które chcesz zachować, więc to'warto pamiętać, czym one są, aby mieć do nich dostęp w każdym nowym związku.
To'jest to również przydatne, ponieważ pomoże ci być bardziej delikatnym dla siebie.
Zastanów się, czego się nauczyłeś
Jak powiedziałem na początku tego artykułu, każdy związek ma na celu udzielenie nam ważnych lekcji.
Aby dać wam kilka przykładów, moje poprzednie małżeństwo nauczyło mnie bardziej towarzyskiego. Zachęciło mnie to do skupienia się na mojej sztuce i pisaniu. W trakcie tego kursu nauczyłem się kilku innych umiejętności, w tym pracy z karoserią i gotowania.
Nauczyłem się też stawać w obronie siebie. Aby walczyć zdrowiej (niestety nie do końca). Podążać za swoimi marzeniami, nawet jeśli osoba, z którą byłem, nie'szanować ich. Doceniać siebie i odmawiać dalszego wykorzystywania.
Jakich lekcji nauczył cię twój związek i zerwanie? W jaki sposób jesteś lepszą lub silniejszą osobą, będąc w tym??
Uzyskaj pomoc, jeśli jej potrzebujesz
Jeśli byłeś maltretowany fizycznie lub emocjonalnie w swoim związku, lub jeśli w grę wchodziło jakikolwiek rodzaj uzależnienia, prawdopodobnie będziesz potrzebować jakiejś pomocy w pokonaniu lęków i wyzwań z tym związanych.
Nawet jeśli nic z tego się nie wydarzyło, nadal możesz odczuwać potrzebę uzyskania pomocy.
Istnieje wiele źródeł informacji, w tym poradnictwo, lokalny kościół lub pastor lub różne grupy wsparcia i grupy 12 Kroków. Jeśli chcesz porady, ale możesz'Aby sobie na to pozwolić, skontaktuj się z Departamentem Zdrowia w swoim mieście. Wiele z nich ma darmowe lub tanie programy.
Alternatywą może być również medium lub hipnotyzer. ja'Odkryliśmy, że kilka sesji hipnozy z etycznym hipnotyzerem może działać silniej i szybciej niż lata terapii.
Jeśli ty i twój były macie razem dzieci
Jeśli ty i twój były macie małoletnie dzieci, zasada braku kontaktu przez 2-3 miesiące może stanowić wyzwanie. Możesz chcieć, aby kumpel pełnił rolę pośrednika w organizowaniu i dostarczaniu dzieci na wizyty lub informowaniu byłego o sprawach dzieci'zdrowie i nauka w szkole. W takim przypadku upewnij się, że poinformują Twojego byłego, że jest to tymczasowe, dopóki wasza dwójka nie będzie miała szansy na uzyskanie od siebie trochę wolnego miejsca.
Smutnym faktem rozwodów, które dotyczą dzieci, jest to, że ty'W końcu będę musiała nauczyć się komunikować z byłą o dzieciach, jednak to jeszcze nie czas na to, chyba że pojawi się coś zagrażającego życiu.
Nie oszukuj swojego byłego dzieciom
Bez względu na to, jak bardzo jesteś kuszony, nie't zrób to. To także trudny czas dla twoich dzieci. Prawdopodobnie będą tak samo źli i zdezorientowani jak ty. Wstrętne mówienie do byłego służy jedynie do zrażenia twoich dzieci, zranienia ich i dalszego zmylenia.
Powody twojego rozwodu to sprawa dla dorosłych, która powinna zostać utrzymana między tobą a twoim byłym. Jak najbardziej, znajdź inną osobę dorosłą, z którą możesz wypuścić parę i wypuścić powietrze.
Jeśli to możliwe, zawrzyj pakt ze swoim byłym, aby trzymać dzieci z dala od tej sytuacji. Zgódź się na wzajemne powstrzymywanie się od mówienia przeciwko swojemu byłemu w dzieciach'obecność.
Jedynym przypadkiem, w którym powinieneś zaangażować swoje dzieci w jakiekolwiek następstwa rozwodu lub zerwania, jest sytuacja, gdy one same były ofiarami przemocy fizycznej lub znęcania się, były świadkami twojego własnego znęcania się lub świadkami / zaangażowanymi w nałóg. W takim razie poproś dzieci o pomoc. Najlepiej nie siebie. Nawet w tym przypadku unikaj używania języka winy.
- POKAŻ swoim dzieciom, że je kochasz.
- Daj im znać, że ich drugi rodzic je kocha.
- Daj im znać, że zerwanie nie jest ich winą.
All-American Breakup Bonfire Ritual
Może to być aspekt innych kultur, ale z pewnością jest osadzony w kulturze amerykańskiej. Uważam to za zdrową rzecz, o ile robisz to z szacunkiem zarówno dla siebie, jak i dla swojego byłego.
Kiedy ty'Przygotuj się, weź metalowy kosz na śmieci lub inny bezpieczny pojemnik na ogień, taki jak grill.
Sortuj przedmioty, które masz ze swojego związku. Rzeczy takie jak listy miłosne, kopie e-maili, drobne upominki, które dostałeś od byłego partnera, odcinki biletów z filmów, które razem oglądaliście, lub inne pamiątki. Możesz również dołączyć takie rzeczy, jak specjalny element garderoby, który silnie przypomina o twoim związku.
NIE dołączaj żadnych przedmiotów, które są osobistą własnością twojego byłego.
Nie dołączaj żadnych przedmiotów, które posiadasz, których możesz później żałować lub które mogą mieć wartość w przypadku sprzedaży. W końcu zerwanie często oznacza, że ty'Będę musiał dostosować twoją sytuację finansową. Jeśli to'Lepiej jest sprzedać na eBayu lub pójść do lombardu, zrób to zamiast tego.
Weź trochę benzyny do zapalniczek i węgla drzewnego lub drewna i spal te pamiątki. Możesz to zrobić samodzielnie lub, jeśli czujesz, że potrzebujesz wsparcia, poproś znajomych, aby do Ciebie dołączyli.
Oczywiście przestrzegaj wszystkich odpowiednich środków ostrożności.
Zwróć uwagę, że jeśli ty i twój były macie dzieci, spalenie przedmiotów, takich jak zdjęcie ślubne, suknia ślubna i tak dalej, może być dobrym rozwiązaniem. Nawet jeśli te rzeczy nie istnieją'coś, co chcesz zachować, może być ważne dla twoich dzieci. Moi rodzice rozwiedli się, gdy byłem nastolatkiem, ale ja'Nadal cieszę się, że mam kopię ich zdjęcia ślubnego. Pomimo tego, że zerwali, to'to część mojej historii.
Rytuały przecinania sznurów
W moim duchowym systemie śluby i porody są celebrowane poprzez dosłowne „zawiązanie węzła”, do którego wykonujemy specjalny sznurek, którego używamy podczas ceremonii. Kiedy dojdzie do zerwania, może to wyleczyć obie strony (zakładając, że one'są zdolne do wspólnego zachowania), aby razem przeciąć lub spalić ten przewód.
Jeśli nadal czujesz pociąg do byłego partnera, tutaj'to inny sposób, w jaki możesz wykorzystać tę metaforę, nawet jeśli tego nie zrobisz'nie mam fizycznego sznurka, który wiąże cię w rytuale.
Będziesz potrzebować:
- Zdjęcie twojego byłego lub innego przedmiotu, który ich reprezentuje.
- Sznurek, sznurek lub przędza.
- Taśma lub inne urządzenie mocujące.
- Nożyczki.
- Coś do wypalenia sznurka lub przewodu. (Opcjonalnie)
Kroki:
- Zaklej taśmą lub w inny sposób zawiąż sznurek / sznurek między zdjęciem lub innym reprezentującym przedmiotem a sercem.
- Medytuj o rzeczach, które cię krępują, zarówno dobrych, jak i złych, i dlaczego teraz chcesz być wolny,
- Chwyć nożyczki i przeciąć pępowinę na pół, skupiając się na uczuciu uwolnienia od tej osoby.
- Opcjonalnie spal dwie połówki sznurka, który cię do nich przywiązał, a także zdjęcie lub obiekt, który je reprezentuje.
Unikaj mściwości
ja'Widziałem kilka szalonych rzeczy, kiedy ludzie się rozstali. Pewna kobieta, którą znam, wzięła klucz do malowania swojego byłego'drogi samochód sportowy. Inna kobieta wzięła nożyczki do co trzeciego ściegu swojego byłego męża'garnitury. To było dość paskudne, kiedy jego ubranie zaczęło się rozpadać w pracy,
O ile możesz czuć, że te kawałki zemsty mogą być uzasadnione, NIE rób tego.
Pamiętaj, że te działania bardziej odbijają się na tobie niż na statusie twojego związku. Szanuj siebie, radząc sobie z rozstaniem w sposób dorosły.
Wiele razy mściwość ma miejsce w sytuacjach, gdy małżonkowie oszukują. Zapamiętaj:
- Gdyby twój związek był cały, twój współmałżonek nie oszukałby. To jest twoje własne wyzwanie, jak i ich.
- Osoba, z którą zdradzał Twój współmałżonek, nie ponosi odpowiedzialności za nieudany stan twojego związku, nawet jeśli wiedziała, że twój były małżonek lub partner był żonaty / wzięty.
- Nieważne, jaki jest twój były'Wady mogą polegać na tym, że zostaniesz osądzony na podstawie działań, które podejmiesz. Zachowuj się jak dorosły, a będziesz tak traktowany.
Skoncentruj się na ruchu naprzód
Uzdrowienie po rozstaniu może być trudne, ale pamiętaj, że możesz przez to przejść. Miej oko na nagrodę - stań się całością i szczęśliwą osobą. Zapewniam cię, że pewnego dnia ty'Obudzę się i twoje zerwanie wygra'być pierwszą rzeczą, o której myślisz. Skoncentruj się na byciu miłym dla siebie.
Ta treść jest dokładna i zgodna z najlepszą wiedzą autora i nie ma na celu zastąpienia formalnej i zindywidualizowanej porady wykwalifikowanego specjalisty.
© 2020 Liszaj